معرفی مهمترین ریزشهای خواصّ صدر اسلام
چه بسا یاران خوشسابقه رسول خدا که گرفتار دنیازدگی یا منیّتها شدند و نتوانستند در امتحانات پایان عمر، سربلند بیرون بیایند و چه بسا صحابه باوفایی که تا آخرین لحظه بر سر پیمان خویش استوار ماندند.
ریزشها
1.زبیر: در سیرههای اهل سنّت، مشهور است که اولین شمشیر را در راه اسلام، زبیر کشیده و پیامبر نیز دعایش کرده است. همچنین نقل کردهاند که رسول خدا فرموده: لکلّ نبیّ حواریّ و حواریّی الزبیر. (هر پیامبری حواریّی دارد و حواریّ من زبیر است)1 او جزو دسته اول مهاجرین به حبشه بود که به همراه یازده مرد دیگر و چهار زن به سوی نجاشی رفتهاند و در هیچیک از غزوات رسول خدا هم غایب نبوده است. وی را از جمله افرادی که قبل از سنّ بلوغ (12 سالگی) ایمان آوردهاند و به عنوان چهارمین یا پنجمین مسلمان، برشمردهاند.2 او در زمان تعیین جانشین پیامبر در خانه علی بن ابیطالب و به حمایت از ایشان متحصّن شده و حتّی با شمشیر کشیده در مخالفت با سران سقیفه بیرون آمده بود.3 و در زمان تعیین خلیفه سوم نیز تنها عضو شورای ششنفره بود که رأی خویش را به امام علیه السلام داد.
البته سبک زندگی زبیر بعدها با ویژهخواریهایی که در بین صحابه رواج یافت و اشرافیتی که در یاران پیامبر نهادینه گشت، تغییر یافت. او خانهای در بصره و خانههایی دیگر در مصر و کوفه و اسکندریه ساخت و جمع ثروت باقیمانده از وی بالغ بر 35 میلیون و دویستهزار درهم میشد. حتی این رقم را تا 52 میلیون درهم نیز نقل کردهاند4 و از جمله داراییهایش، هزار کنیز و هزار اسب نوشتهاند. این در شرایطی بود که طبق روایت حضرت امیر علیهالسلام، سقف مال حلال از چهارهزار درهم(سکه نقره) تجاوز نمیکرد5. و بعدها که سطح رفاه عمومی بهتر شده بود، امام صادق علیهالسلام این سقف را به دههزار درهم رسانید6. سهم خواهی او پس از به قدرترسیدن امیرالمؤمنین و نقشی که در فتنه جمل ایفا کرد، مشهور و متواتر است.
2. طلحه: طلحه را جزو حاضران جنگ احد و بعد از آن دانستهاند. از جمله فضایل او، پایداری در جنگ احد تا آخرین لحظات و در کنار علی علیهالسلام و زبیر – در حفاظت از جان پیامبر – بوده است.7 هرچند که او نیز بعدها در دام دنیازدگی خواص گرفتار آمد و روال زندگیاش را تغییر داد. طبق نقل واقدی، طلحه دومیلیون و دویست هزار درهم(سکه نقره) و دویست هزار دینار(سکه طلا) برابر دومیلیون درهم مال نقد باقی گذاشت و از نوۀ طلحه نقل میکند که ارزش میراث باقیمانده از پدربزرگش (با احتساب زمینها و دامها و پول نقد)، سی میلیون درهم بوده است. همچنین نوشتهاند از طلحه، یکصد پوست گاو نر انباشته از زر که در هریک سیصد رطل طلا بود، برجای ماند.8
او البته در شورای شش نفره تعیین خلیفه سوم به عثمان رأی داد و بعدها نیز در جریان شورش علیه او و دست و پازدن برای ردای خلافت، نقشی برجسته ایفا کرد. پس از ناکام ماندن نقشه هماهنگ او با امّ المؤمنین برای تصاحب قدرت پس از قتل عثمان، چشم انتظار جایگاهی در دستگاه خلافت علی علیهالسلام بود که با بیاعتنایی امام مواجه شد. او و زبیر از اینکه تازه از راه رسیدههایی مثل محمد بن ابیبکر و مالک اشتر به استانداری منصوب و به مشورت گرفته میشوند، اما آن دو با تمام سوابق درخشانشان مورد توجه نیستند، نزد امیرالمؤمنین شکایت میبردند و نهایتاً نیز با همدستی کارگزاران برکنار شده خلیفه قبل، فتنه جمل را به پا کردند که شرح آن، مجالی دیگر میطلبد.
3. سعد بن ابی وقّاص: از اعضاء شورای شش نفره و جزو اولین کسانی است که اسلام آوردهاند. در تمامی جنگهای پیامبر حضوری پُررنگ داشت و از جملة شجاعانی که در حفاظت از جان پیامبر کوشا بود، ذکر شده است9. او در زمان خلافت عمر، به فرماندهی سپاه اسلام در جنگ با ایران منصوب شد که به دلیل مریضی، از کمی دورتر(قادسیه) امور جنگ را رهبری میکرد و به همین سبب، سردار قادسیه لقب گرفته است. همچنین پایهگذار شهر کوفه و پس از آن استاندار خلیفه دوّم در این شهر بوده است.10
سعد از بیعت با علی علیهالسلام سر باز زد که علتش، طبق فرمایش امیرالمؤمنین به عمّار یاسر، حسادت وی بود. واقعیت اینست که پس از قرارگرفتن در جمع شورای شش نفره تعیین خلیفه سوّم و در ردیف علی بن ابیطالب، خود را شخصیتی میدید و بر اقبال مردم به امیرالمؤمنین حسد میبرد. صحابهای مانند سعد بن ابی وقاص هرچند به صف آشوبگران جمل و صفین نپیوستند امّا از یاوری علی نیز اکراه داشتند و به تعبیر خود آن حضرت: اولئک قومٌ خذلوا الحقّ و لم ینصروا الباطل. (ایشان جماعتی بودند که حق را وانهادند و باطل را هم یاری نکردند.)11
وی در کنار جماعت قابل توجهی از خواص باسابقه در زمان فتنههای حکومت امام علیهالسلام، راه سکوت و قعود برگزید و از این رو مورد طمع معاویه نیز قرار گرفت. نامهای که معاویه به او و عبدالله بن عمر و محمدبن مسلمه نگاشته و یاری ایشان را طلبیده، شاهدی بر این مدّعاست. و شعری که سعد در پاسخ به درخواست معاویه فرستاد، خواندنی است. او در این ابیات، ضمن بیان برتری علیبن ابیطالب بر معاویه، علت عدم یاری حضرت را عدم تشخیص مؤمن از کافر در فتنهها و جنگهای جدید معرفی میکند و نصرت معاویه را در همان شرایط و باوجود وانهادن علی، گزافه و بیجا میداند12. او حتی از راویان حدیث منزلت (أنت مِنّی بمَنزله هارون مِن موسی) در شأن امیرالمؤمنین است13 اما همو از بیعت و یاری حضرت دریغ ورزید و پس از صلح تحمیلی امام حسن علیهالسلام و بیعت عراق و حجاز با معاویه، به جمع بیعتکنندگان پیوست!14
وی به سال 55 هجری و در قصری که در عقیق (دهمیلی مدینه) ساخته بود، درگذشت15. به درخواست عایشه، جنازه او را برای اقامه نماز به داخل مسجدالنبی بردند و جلوی حجره همسران پیامبر نهادند تا آنها نیز بتوانند در نماز شرکت کنند16.
4. زید بن ثابت: زید را از علماء صحابه و جزو شش یا هفت نفر صاحب فتوا از ایشان دانستهاند و برخی او را در قضاوت و فتوا، شخص اول مدینه نامیدهاند17. او را در زمره کاتبان وحی و ملازمان رسول خدا نوشتهاند. استعدادش آنقدر بالا بود که زبان عبری(یهود) را در پانزده روز و زبان فارسی را از فرستاده کسری (پادشاه ایران) در هجده روز و زبانهای حبشی و رومی و قبطی را در زمان کوتاهی از خادمان رسول خدا فراگرفت. اولین جنگی که زید در آن حاضر شد، جنگ خندق و در سن 15 سالگی بود18. او بعدها خزانهدار بیتالمال در زمان خلیفه دوم و سوم شد و از عطایا و مواهب آن نیز به نیکی بهرهمند گردید! قبل از او عبدالله بن ارقم، خزانهدار عثمان بود که در اعتراض به خاصّهخرجیهای عثمان و ویژهخواریهای اطرافیان خلیفه، کلید را در ملاء عام به عثمان تحویل داد و گفت من خزانهدار مسلمین هستم نه خزانهدار تو و خویشاوندانت!19 زید بن ثابت آن را تحویل گرفت و به پاس اطاعتها و همراهیهایش، آنقدر از مواهب و عطایای خلیفه برخوردار شد که نوشتهاند طلا و نقره باقیمانده از او را با تبر میشکستند و بین ورثه تقسیم میکردند!20 فقط یکی از بخششهای خلیفه به او صدهزار درهم بود که البته با اعتراض ابوذر مواجه شد.21 و البته این اعتراضات پیدرپی ابوذر، برایش هزینه تبعید به ربذه را بهدنبال داشت. زید در جریان شورش علیه عثمان، از وی دفاع میکرد و دیگر انصار پیامبر را هم به یاری دوبارة خدا! فرامیخواند.22 و البته همانجا ابوایوب انصاری جوابش داد: «یاریش مىکنى از این رو که برایت سودمند بوده است!»23 وی از جمله کسانی است که با علی علیهالسلام بیعت نکرد و در جنگهای زمان حکومتش نیز برکنار نشسته بود و مجموعه خواص ساکت را تکمیل کرد.
5. محمد بن مسلمه: از بزرگان انصار و شرکتکنندگان در بدر و احد و جنگهاى دیگر غیر از تبوک است24 و کسی است که پیامبر در هنگام اعزام به برخی غزوات، به جای خویش در مدینه میگذاشت.25 او حتی از جانب پیامبر به فرماندهی برخی سریهها (جنگهایی که به فرماندهی شخصی غیر پیامبر انجام میشد) منصوب شده26 و با شجاعت و کاملاً موفّق نیز عمل کرده است. در غزوه بنیقینقاع، همو مأمور ضبط اموال یهود و تبعید ایشان از مدینه شد27 و فرماندهی گروه اعزامی برای ترور کعببناشرف یهودی را هم برعهده گرفت. کعب که از سران تأثیرگذار یهود بود، با اشعار و اموالش، جبهه مشرکین را علیه مسلمانان حمایت مادی و معنوی میکرد. بالاخره رسول خدا فرمان ترور وی را صادر کردند و محمدبنمسلمه برای انجام آن اعلام آمادگی نمود. او به همراهی چند نفر دیگر و طیّ یک نقشه حسابشده، کعب را به قتل رسانید که بازتاب وسیعی هم پیدا کرد28 و با ایجاد رُعب در دل یهودیان، اقداماتشان علیه مسلمین را کاهش داد.
محمدبنمسلمه نیز از جمله صحابهای است که با امیرالمؤمنین بیعت نکردند و با وجود سوابق دلاوری، خود را از جنگهای زمان حضرت کنار کشید. او با این بهانه که در فتنههای داخلی، وارد نمیشود و فقط حاضر به کشتن مشرکین است29، به جماعت قاعدین پیوست. سکوت و عدم همراهی امثال او در ایجاد تردید و شبهه در میان مردم بسیار تأثیرگذار بود.
وی که تا قبل از زمان حکومت حضرت علی علیهالسلام در مدینه ساکن بود، با شروع فتنهها به بیابانهای اطراف پناه برد و خیمهای برای سکونت برپا کرد و میگفت که از شرّ فتنه فرار کرده است.30 او البته بهدلیل سوابق و جایگاهش، مورد طمع معاویه هم واقع شد و نامهای زیرکانه دریافت کرد: «من نامه را براى این ننوشتم تا خواهان بیعت تو باشم. لیکن مىخواهم نعمتى را یاد کنم که تو از آن بیرون آمدهاى. تو دلاور انصار هستى ... آیا اهل نماز از کشتن یکدیگر نهى نشدهاند؟»31 و او در پاسخ معاویه، به تردید خویش در تشخیص حقّ و باطل در فتنة جمل اعتراف کرد و نوشت که معروفی نمیشناخته تا به آن امر کند اما در مورد معاویه دچار این تردید نیست و او را دنیاطلب و تابع هوای نفس میداند.32
6. عبدالله بن سلام: از بزرگان علماء یهود و مقبول نزد ایشان بود که پس از ورود پیامبر به مدینه اسلام آورد و رسول خدا نامش را عبدالله گذاشت33. آنچنان به علم و حکمت شهره بود که بزرگانی مانند معاذ هم به هنگام وفات، حاضران را به دریافت علم از او وصیت میکردند.34 پس از اسلام آوردن عبدالله، پیامبر از یهودیان پرسید: عبدالله بن سلام در میان شما چگونه مردی است؟ گفتند: بهترین و سید و سرور ماست. فرمود: اگر اسلام بیاورد، چه میگویید؟ گفتند: خداوند او را از چنین شرّی حفظ کند! پس عبدالله بیرون آمد و شهادتین را بر زبان راند. آنجا بود که یهودیان گفتند: بلکه بدترین ماست35! در نبرد با یهودیان بنینضیر که رسول خدا دستور قطع نخلهای خرمای آنان را صادر کرد، همین عبدالله مأمور اجرای حکم گردید36 و در جریان محاصره و تسلیم یهود بنیقریظه نیز همو مسئول اخراج یهودیان از قلعه بود.37 او آنقدر جایگاه داشته که دهمین نفر از دهنفری باشد که حدیث عشرة مبشّره را در شأن ایشان نقل کردهاند.
عبدالله ازجمله صحابهای است که در غائله شورش علیه عثمان از وی جانبداری کرده و حتی از معترضان خواسته ملائکه حول شهر را با قتل خلیفه، کوچ ندهند!38 و البته سخنان دیگری هم در حمایت از عثمان و بیان مظلومیت او دارد. عبدالله بن سلام نیز از بیعت با علی علیهالسلام خودداری کرد و از جنگهای ایشان کناره گرفت. نام او هم در ردیف خواصّی که به هنگام فتنههای زمان امیرالمؤمنین، سکوت را ترجیح داده بودند، به چشم میخورد.
7. صهیب بن سنان: در بدر و سایر غزوات پیامبر حاضر بود و جزو سابقین در اسلام بهشمار میرفت. او در یک روز و همزمان با عمّار یاسر اسلام آورد، درحالی که سی و چند نفر قبل از او مسلمان شده بودند. صهیب در زمرة هفت نفری است که اسلام خود را در مکّه آشکار کردند و به شدّت مورد آزار و شکنجه قریش واقع میشدند. رسول خدا صهیب را سابق روم(سبقتجسته در اسلام از میان رومیان) نامیده کمااینکه سلمان را سابق فارس و بلال را سابق حبشه معرفی کرده است.39 او را در ردیف سلمان و مقداد و ابوذر و عمّار از صحابهای دانستهاند که فضائلشان در کتابی نمیگنجد.40هرچند که در مواضع سیاسی با این چهار نفر همسان نیست اما همین جایگاه در بین یاران پیامبر و البته جهتگیری سیاسیاش باعث شد که وقتی خلیفه دوم مجروح گردید و شورای شش نفره را برای تعیین خلیفه بعد تشکیل داد، صهیب را مسئول برگزاری نماز جماعت در مسجدالنبی کرد و او در آن ایام پیشنماز دیگر صحابه و مردم مدینه بود41. وی نیز بعدها از بیعت با علی علیهالسلام امتناع ورزید و از فتنهها کنار کشید و جبهه خواص ساکت را وزنهای قابل توجه بود.
8. اسامه بن زید: او را براساس نقل قولی از پیامبر، محبوبترین اشخاص نزد ایشان میدانند!42 و حکایاتی نیز در این باب نوشتهاند. او هم که بزرگشده پیامبر بود، غسل بدن مطهر ایشان را به همراه امیرالمؤمنین و چند تن دیگر عهدهدار بود.43 رسول خدا در واپسین روزهای حیات خویش، فرماندهی لشکر اعزامی به شام (معروف به لشکر اسامه) را به وی محوّل کرد و بزرگان اصحاب را تحت فرمانش درآورد و این در حالی بود که نوزده سال بیشتر نداشت.44 به نقل واقدی پیامبر او را در سال هفتم هجری نیز به فرماندهی گروهی اندک درآورد و به سریهای فرستاد که در جریان آن درگیری، اسامه مردی را کُشت که در لحظه آخر (وقتی شمشیر را بالای سرش دید)، شهادتین را بر زبان جاری کرد. رسول خدا نیز اسامه را به این علّت توبیخ فرمود و او عذر آورد که آن مرد از روی ترس اظهار اسلام کرد و حضرت جواب دادند: مگر تو از قلب او خبر داشتی؟ اسامه هم به بهانه این ماجرا از بیعت با امیرالمؤمنین و شرکت در جنگهای زمان امام علیهالسلام کنار کشید.45 و بلکه آنگاه که بصریان در آستانه جمل برای تحقیق از صداقت طلحه و زبیر فرستادهای به مدینه گسیل داشتند، شهادتی به سود سران فتنه جمل داد! و البته به نزاع هم انجامید.46 او حتی در سالخوردگی هم روزهای دوشنبه و پنجشنبه روزه میگرفت و میگفت: اعمال در این دو روز عرضه میشوند. و غلام او میگوید در ابتدای جریان جمل، اسامه مرا نزد علیبن ابیطالب فرستاد و گفت: «سلام برسان و بگو اسامه مىگوید اگر شما در کام شیر بروید، دوست مىدارم که همراهتان باشم ولى این کارى که مىخواهید انجام دهید، اعتقادى به آن ندارم.»47 و حتی خود به حضور امام علیهالسلام آمد و گفت: «مرا از بیرون آمدن با خودت در این راه معاف دار که با خداوند عهد کردهام با کسانى که گواهى به وحدانیتش مىدهند، نجنگم»48. و ظاهراً اشاره به همان واقعهای داشت که در سریة زمان پیامبر اتفاق افتاد. نام وی نیز در لیست بلند خواصّ برکنار، تأثیرگذاری مواضع ایشان را در مردم هرچه بیشتر میکرد.
9. ابوسعید خدری: در جنگهای پس از خندق و در آغاز جوانی، در رکاب پیامبر بوده و در ردیف چند نفر فقهای عصر خلفا شمرده شده است.49 او هرماه یکبار به همراه محمدبنمسلمه (دیگر صحابی مذکور در همین مقاله) به زیارت شهدای احد و قبر حمزه سیدالشهداء میرفتند و دیگران را نیز به این کار توصیه میکرد50. وی را از اصحاب خوشنام پیامبر و حافظ و راوی احادیث ایشان دانستهاند.51 او از روزهای نخست به امیرالمؤمنین اظهار علاقه میکرد و حدیث ثقلین را نیز کاملاً منطبق بر عقاید شیعه نقل میکند.52 و حتّی از پیامبر نقل میکند که: حسن و حسین، سرور جوانان بهشتاند و پدرشان از آن دو برتر است.53 اما همو در زمان خلافت عثمان از ارادتمندان وی گردید و به جمع پُرشمار قاعدین خواصّ - که از بیعت با علی علیهالسلام و شرکت در جنگ با فتنهگران سر باز زده بودند - پیوست.54 و جالب اینکه نویسنده "وقعه صفین" پس از ذکر این حدیث پیامبر که «چون معاویه را بر منبر من دیدید که خطبه مىراند، او را بکشید»، نقل میآورد: ابو سعید خدرى گفت «ما چنان نکردیم و رستگار نشدیم».55 و جالبتر اینکه ابوسعید از جمله راویان حدیث رسول خدا در مورد عمّار است که فرمود: او را فئه باغیه(سپاه طغیانگر) خواهند کشت در حالیکه آنها را به بهشت میخواند و آنها او را به جهنّم56.
10. حسّان بن ثابت: شاعر پیامبر بود که در هجو مشرکین و دفاع از جامعه مسلمین شعر میسرود و به دلیل تبحّر در این کار، بسیار تأثیرگذار هم بود. رسول خدا نیز او را دعا فرموده بود تا خداوند با روحالقدُس تأییدش فرماید. (اللَّهمّ أیِّدهُ بِروح القُدُس لِمُناضَلَتِه عن المُسلمین)57او البته بسیار از جنگ میترسید و در هیچیک از غزوات پیامبر هم حاضر نشد اما از سوی حضرت مأمور بود تا علیه مشرکین شعر بسراید و حتّی به دستور رسول خدا بر منبر ایشان در مسجدالنّبی میایستاد و در پاسخ اشعار جبهه مقابل، شعر میخواند58 و با تشویقات زبانی و عملی پیامبر نیز مواجه میشد. در مقالات قبلی در مورد تأثیرگذاری و جایگاه شعر در صدر اسلام نوشتیم و اینکه نقشی مانند رسانه جهان امروز را در تحریک و تخدیر افکار عمومی ایفا میکرد.
حسّان پس از جریانات مربوط به جانشینی پیامبر، در فضائل علی علیهالسلام شعر سروده و چه پس از رحلت رسول خدا و چه در زمان حیات آن حضرت از امیرالمؤمنین در اشعار خویش با لفظ «وصیّ» (جانشین) یاد و ستایش میکرد. اما در دوران دوازده ساله خلافت عثمان و بهرهمندیهای او از بخششهای ویژة خلیفه، رویهاش را تغییر داد و نهایتاً در مذمّت شورشیان علیه عثمان و دفاع از او اشعاری سرود. از جمله در شعری با اشاره به تقارن روز قتل خلیفه سوّم با عید قربان میگوید: «پیرى را که نشان سجود بر پیشانی داشت و شب را با تسبیح و قرآن به سر میبرد، قربانی این روز قرار دادند.»59 و در شعری دیگر سرود: «صبراً جمیلاً بنی الأحرار لاتَهِنوا قَد یَنفَعُ الصّبرُ فِی المَکروهِ أحیاناً یا لَیتَ شِعری و لَیتَ الطّیر تُخبِرُنی ما کان شأنُ عَلیّ و ابنُعفّاناً لَتَسمَعُنّ وَشیکاً فی دیارِکُم اللهأکبَر یا ثاراتُ عثماناً»60 (ای فرزندان آزادگان! صبر جمیل پیشه کنید که در مصائب، راهگشاست. ایکاش میدانستم که نقش علی(ع) در قتل عثمان چه بود. قطعاً بدانید که در سرزمینتان بهخاطراین اقدام، فریادهای خونخواهی برپا خواهد شد.) او بعدها از بیعت و یاری علی علیهالسلام سرپیچید و به معاویه پیوست.61
11. قدامه بن مظعون: از سابقین در اسلام و مهاجرین به حبشه است که در جنگ بدر و احد و سایر غزوات پیامبر شرکت کرده62 و قبل از دعوت علنی پیامبر، به جمع معدود اولین مسلمانان در مکّه پیوسته بود.63 او در هنگامی که از سوی عمربنخطاب، امیر بحرین بود، مرتکب شُرب خمر شد! و پس از شهادت دو شاهد، تازیانه خورد.64 او نیز از جمله یاران پیامبر بود که توفیق بیعت و یاری علی علیهالسلام را نیافت و گوشهنشینی اختیار کرد.
12. فضاله بن عبید: از سابقین در اسلام و حاضرین در جنگ احد و تمامی غزوات پس از آن بوده و در بیعت تحت الشجره (بیعت رضوان) شرکت داشته است. او بعدها به معاویه پیوست و از سوی او منصب قضاوت در شام را عهدهدار شد.65 او در مقایسه با سایر خواصّ ساکن شام، بیشتر اهل فقه و قضا و مقیّد به رعایت مسائل بود. در همین ایام، فردی که از سوی معاویه بر اداره امور املاکش وکالت داشت، به زمین مجاور مِلک معاویه تعدّی کرد و نزاع صاحب زمین با معاویه به دادگاه شام کشید. فضاله نیز که قاضی منصوب معاویه بود، علیه وی حکم کرد و معاویه هم به راحتی پذیرفت و زمین را برگرداند.66 او در فتح روم، از سوی معاویه، فرماندهی لشکر شام را عهدهدار شد و در فتح مصر نیز شرکت داشت و در جنگ صفین، مقابل امیرالمؤمنین شمشیر کشید.67 وی در سال 53 هجری درگذشت و معاویه زیر تابوتش را گرفت، درحالیکه به فرزندش نیز توصیه میکرد چنین کند، «چراکه دیگر کسی مانند او را بردوش نخواهد کشید.»68
پی‌نوشتها:
1) الاستیعاب، ج2، ص512
2) همان، ص511
3) تاریخ الطبری، ترجمه، ج4، ص1329
4) الطبقاتالکبرى، ترجمه، ج3، ص95
5) مجمع البیان، ج5، ص26
6) بحارالانوار، ج72، ص66
7) الاستیعاب، ج2، ص766
8) الطبقات الکبری، ترجمه، ج3، ص190
9) الاستیعاب، ج2، صص607و608
10) تاریخ الیعقوبی، ج2، ص163
11) الاستیعاب، ج2، ص610
12) همان / أسدالغابة، ج2، ص216
13) السیرةالنبویة، ج2، ص520
14) تاریخابنخلدون، ترجمهمتن، ج1، ص642
15) البدایة و النهایة، ج8، ص78 / الاستیعاب، ج2، ص610
16) الطبقاتالکبرى، ترجمه، ج3، ص128
17) الإصابة، ج2، ص492
18) البدایة و النهایة، ج8، ص30
19) أنسابالأشراف، ج10، ص8 / تاریخیعقوبى، ترجمه، ج2، ص62
20) تاریخابنخلدون، ترجمهمقدمه، ج1، ص392
21) أنسابالأشراف، ج5، ص542 (چاپزکار، ج6، ص166)
22) الاستیعاب، ج3، ص1326
23) تاریخالطبری، ترجمه، ج6، ص2331
24) اخبارالطوال، ترجمه، ص158
25) الاستیعاب، ج3، ص1378
26) أنسابالأشراف، ج1، ص377 (چاپزکار، ج1، ص483) / التنبیهوالإشراف، ترجمه، متن، ص230
27) إمتاعالأسماع، ج9، ص292
28) تاریخالإسلام، ج2، ص161 / إمتاعالأسماع، ج12، ص181 / البدایة و النهایة، ج4، ص6
29) امامتوسیاست، ترجمه، ص79 / الطبقاتالکبرى، ج3، ص339
30) الطبقاتالکبرى، ج3، ص339
31) امامت و سیاست، ترجمه، ص132
32) همان
33) اسدالغابه، ج3، ص160
34) الاستیعاب، ج3، ص1228 / أسد الغابة، ج3، ص161
35) إمتاعالأسماع، ج14، ص75
36) همان، ج1، ص190
37) همان، ص248
38) تاریخالطبری، ترجمه، ج6، ص2282
39) الاستیعاب، ج2، صص729و730 / أسدالغابة، ج2، ص419
40) الاستیعاب، ج2، ص733
41) البدایة و النهایة، ج7، ص 145 / الطبقاتالکبرى، ترجمه، ج3، ص197
42) الاستیعاب، ج1، ص76
43) تاریخالطبری، ترجمه، ج4، ص1338
44) أنسابالأشراف، ج1، ص474 (چاپزکار، ج2، ص115) / أسدالغابة، ج1، ص80
45) همان / همان
46) تاریخالطبری، ترجمه، ج6، ص2379
47) الطبقاتالکبرى، ترجمه، ج4، ص60
48) اخبارالطوال، ترجمه، ص180
49) تاریخ یعقوبى، ترجمه، ج2، ص52
50) المغازى، ترجمه، متن، ص226
51) الغارات، ترجمه، ص373
52) الطبقاتالکبرى، ترجمه، مقدمه، ص17
53) همان، ج5، ص13
54) الفتوح، ترجمه، متن، ص1003 / مروج الذهب، ج2، صص6- 7
55) پیکارصفین، ترجمه، ص294
56) دلائلالنبوة/ترجمه،ج2،ص:192
57) الاستیعاب،ج1،ص:345
58) الإصابة، ج2، ص56
59) التنبیه و الإشراف، ترجمه، متن، ص269
60) أنسابالأشراف، ج5، ص599 (چاپزکار، ج6، ص228)
61) الإصابة، ج5، ص458
62) أسدالغابة، ج4، ص94
63) آفرینش و تاریخ، ترجمه، ج2، ص652
64) أنسابالأشراف، ج10، صص258و259 / الإصابة، ج5، صص323و324
65) الاستیعاب، ج3، ص1262 / أسدالغابة، ج4، ص64
66) أنسابالأشراف، ج5، صص132و133 (چاپزکار، ج5، ص140)
67) تاریخالإسلام، ج3، ص547
68) أسدالغابة، ج4، ص64 / الاستیعاب، ج3، ص1263
*ماهنامه راه
ریزشها
1.زبیر: در سیرههای اهل سنّت، مشهور است که اولین شمشیر را در راه اسلام، زبیر کشیده و پیامبر نیز دعایش کرده است. همچنین نقل کردهاند که رسول خدا فرموده: لکلّ نبیّ حواریّ و حواریّی الزبیر. (هر پیامبری حواریّی دارد و حواریّ من زبیر است)1 او جزو دسته اول مهاجرین به حبشه بود که به همراه یازده مرد دیگر و چهار زن به سوی نجاشی رفتهاند و در هیچیک از غزوات رسول خدا هم غایب نبوده است. وی را از جمله افرادی که قبل از سنّ بلوغ (12 سالگی) ایمان آوردهاند و به عنوان چهارمین یا پنجمین مسلمان، برشمردهاند.2 او در زمان تعیین جانشین پیامبر در خانه علی بن ابیطالب و به حمایت از ایشان متحصّن شده و حتّی با شمشیر کشیده در مخالفت با سران سقیفه بیرون آمده بود.3 و در زمان تعیین خلیفه سوم نیز تنها عضو شورای ششنفره بود که رأی خویش را به امام علیه السلام داد.
البته سبک زندگی زبیر بعدها با ویژهخواریهایی که در بین صحابه رواج یافت و اشرافیتی که در یاران پیامبر نهادینه گشت، تغییر یافت. او خانهای در بصره و خانههایی دیگر در مصر و کوفه و اسکندریه ساخت و جمع ثروت باقیمانده از وی بالغ بر 35 میلیون و دویستهزار درهم میشد. حتی این رقم را تا 52 میلیون درهم نیز نقل کردهاند4 و از جمله داراییهایش، هزار کنیز و هزار اسب نوشتهاند. این در شرایطی بود که طبق روایت حضرت امیر علیهالسلام، سقف مال حلال از چهارهزار درهم(سکه نقره) تجاوز نمیکرد5. و بعدها که سطح رفاه عمومی بهتر شده بود، امام صادق علیهالسلام این سقف را به دههزار درهم رسانید6. سهم خواهی او پس از به قدرترسیدن امیرالمؤمنین و نقشی که در فتنه جمل ایفا کرد، مشهور و متواتر است.
2. طلحه: طلحه را جزو حاضران جنگ احد و بعد از آن دانستهاند. از جمله فضایل او، پایداری در جنگ احد تا آخرین لحظات و در کنار علی علیهالسلام و زبیر – در حفاظت از جان پیامبر – بوده است.7 هرچند که او نیز بعدها در دام دنیازدگی خواص گرفتار آمد و روال زندگیاش را تغییر داد. طبق نقل واقدی، طلحه دومیلیون و دویست هزار درهم(سکه نقره) و دویست هزار دینار(سکه طلا) برابر دومیلیون درهم مال نقد باقی گذاشت و از نوۀ طلحه نقل میکند که ارزش میراث باقیمانده از پدربزرگش (با احتساب زمینها و دامها و پول نقد)، سی میلیون درهم بوده است. همچنین نوشتهاند از طلحه، یکصد پوست گاو نر انباشته از زر که در هریک سیصد رطل طلا بود، برجای ماند.8
او البته در شورای شش نفره تعیین خلیفه سوم به عثمان رأی داد و بعدها نیز در جریان شورش علیه او و دست و پازدن برای ردای خلافت، نقشی برجسته ایفا کرد. پس از ناکام ماندن نقشه هماهنگ او با امّ المؤمنین برای تصاحب قدرت پس از قتل عثمان، چشم انتظار جایگاهی در دستگاه خلافت علی علیهالسلام بود که با بیاعتنایی امام مواجه شد. او و زبیر از اینکه تازه از راه رسیدههایی مثل محمد بن ابیبکر و مالک اشتر به استانداری منصوب و به مشورت گرفته میشوند، اما آن دو با تمام سوابق درخشانشان مورد توجه نیستند، نزد امیرالمؤمنین شکایت میبردند و نهایتاً نیز با همدستی کارگزاران برکنار شده خلیفه قبل، فتنه جمل را به پا کردند که شرح آن، مجالی دیگر میطلبد.
3. سعد بن ابی وقّاص: از اعضاء شورای شش نفره و جزو اولین کسانی است که اسلام آوردهاند. در تمامی جنگهای پیامبر حضوری پُررنگ داشت و از جملة شجاعانی که در حفاظت از جان پیامبر کوشا بود، ذکر شده است9. او در زمان خلافت عمر، به فرماندهی سپاه اسلام در جنگ با ایران منصوب شد که به دلیل مریضی، از کمی دورتر(قادسیه) امور جنگ را رهبری میکرد و به همین سبب، سردار قادسیه لقب گرفته است. همچنین پایهگذار شهر کوفه و پس از آن استاندار خلیفه دوّم در این شهر بوده است.10
سعد از بیعت با علی علیهالسلام سر باز زد که علتش، طبق فرمایش امیرالمؤمنین به عمّار یاسر، حسادت وی بود. واقعیت اینست که پس از قرارگرفتن در جمع شورای شش نفره تعیین خلیفه سوّم و در ردیف علی بن ابیطالب، خود را شخصیتی میدید و بر اقبال مردم به امیرالمؤمنین حسد میبرد. صحابهای مانند سعد بن ابی وقاص هرچند به صف آشوبگران جمل و صفین نپیوستند امّا از یاوری علی نیز اکراه داشتند و به تعبیر خود آن حضرت: اولئک قومٌ خذلوا الحقّ و لم ینصروا الباطل. (ایشان جماعتی بودند که حق را وانهادند و باطل را هم یاری نکردند.)11
وی در کنار جماعت قابل توجهی از خواص باسابقه در زمان فتنههای حکومت امام علیهالسلام، راه سکوت و قعود برگزید و از این رو مورد طمع معاویه نیز قرار گرفت. نامهای که معاویه به او و عبدالله بن عمر و محمدبن مسلمه نگاشته و یاری ایشان را طلبیده، شاهدی بر این مدّعاست. و شعری که سعد در پاسخ به درخواست معاویه فرستاد، خواندنی است. او در این ابیات، ضمن بیان برتری علیبن ابیطالب بر معاویه، علت عدم یاری حضرت را عدم تشخیص مؤمن از کافر در فتنهها و جنگهای جدید معرفی میکند و نصرت معاویه را در همان شرایط و باوجود وانهادن علی، گزافه و بیجا میداند12. او حتی از راویان حدیث منزلت (أنت مِنّی بمَنزله هارون مِن موسی) در شأن امیرالمؤمنین است13 اما همو از بیعت و یاری حضرت دریغ ورزید و پس از صلح تحمیلی امام حسن علیهالسلام و بیعت عراق و حجاز با معاویه، به جمع بیعتکنندگان پیوست!14
وی به سال 55 هجری و در قصری که در عقیق (دهمیلی مدینه) ساخته بود، درگذشت15. به درخواست عایشه، جنازه او را برای اقامه نماز به داخل مسجدالنبی بردند و جلوی حجره همسران پیامبر نهادند تا آنها نیز بتوانند در نماز شرکت کنند16.
4. زید بن ثابت: زید را از علماء صحابه و جزو شش یا هفت نفر صاحب فتوا از ایشان دانستهاند و برخی او را در قضاوت و فتوا، شخص اول مدینه نامیدهاند17. او را در زمره کاتبان وحی و ملازمان رسول خدا نوشتهاند. استعدادش آنقدر بالا بود که زبان عبری(یهود) را در پانزده روز و زبان فارسی را از فرستاده کسری (پادشاه ایران) در هجده روز و زبانهای حبشی و رومی و قبطی را در زمان کوتاهی از خادمان رسول خدا فراگرفت. اولین جنگی که زید در آن حاضر شد، جنگ خندق و در سن 15 سالگی بود18. او بعدها خزانهدار بیتالمال در زمان خلیفه دوم و سوم شد و از عطایا و مواهب آن نیز به نیکی بهرهمند گردید! قبل از او عبدالله بن ارقم، خزانهدار عثمان بود که در اعتراض به خاصّهخرجیهای عثمان و ویژهخواریهای اطرافیان خلیفه، کلید را در ملاء عام به عثمان تحویل داد و گفت من خزانهدار مسلمین هستم نه خزانهدار تو و خویشاوندانت!19 زید بن ثابت آن را تحویل گرفت و به پاس اطاعتها و همراهیهایش، آنقدر از مواهب و عطایای خلیفه برخوردار شد که نوشتهاند طلا و نقره باقیمانده از او را با تبر میشکستند و بین ورثه تقسیم میکردند!20 فقط یکی از بخششهای خلیفه به او صدهزار درهم بود که البته با اعتراض ابوذر مواجه شد.21 و البته این اعتراضات پیدرپی ابوذر، برایش هزینه تبعید به ربذه را بهدنبال داشت. زید در جریان شورش علیه عثمان، از وی دفاع میکرد و دیگر انصار پیامبر را هم به یاری دوبارة خدا! فرامیخواند.22 و البته همانجا ابوایوب انصاری جوابش داد: «یاریش مىکنى از این رو که برایت سودمند بوده است!»23 وی از جمله کسانی است که با علی علیهالسلام بیعت نکرد و در جنگهای زمان حکومتش نیز برکنار نشسته بود و مجموعه خواص ساکت را تکمیل کرد.
5. محمد بن مسلمه: از بزرگان انصار و شرکتکنندگان در بدر و احد و جنگهاى دیگر غیر از تبوک است24 و کسی است که پیامبر در هنگام اعزام به برخی غزوات، به جای خویش در مدینه میگذاشت.25 او حتی از جانب پیامبر به فرماندهی برخی سریهها (جنگهایی که به فرماندهی شخصی غیر پیامبر انجام میشد) منصوب شده26 و با شجاعت و کاملاً موفّق نیز عمل کرده است. در غزوه بنیقینقاع، همو مأمور ضبط اموال یهود و تبعید ایشان از مدینه شد27 و فرماندهی گروه اعزامی برای ترور کعببناشرف یهودی را هم برعهده گرفت. کعب که از سران تأثیرگذار یهود بود، با اشعار و اموالش، جبهه مشرکین را علیه مسلمانان حمایت مادی و معنوی میکرد. بالاخره رسول خدا فرمان ترور وی را صادر کردند و محمدبنمسلمه برای انجام آن اعلام آمادگی نمود. او به همراهی چند نفر دیگر و طیّ یک نقشه حسابشده، کعب را به قتل رسانید که بازتاب وسیعی هم پیدا کرد28 و با ایجاد رُعب در دل یهودیان، اقداماتشان علیه مسلمین را کاهش داد.
محمدبنمسلمه نیز از جمله صحابهای است که با امیرالمؤمنین بیعت نکردند و با وجود سوابق دلاوری، خود را از جنگهای زمان حضرت کنار کشید. او با این بهانه که در فتنههای داخلی، وارد نمیشود و فقط حاضر به کشتن مشرکین است29، به جماعت قاعدین پیوست. سکوت و عدم همراهی امثال او در ایجاد تردید و شبهه در میان مردم بسیار تأثیرگذار بود.
وی که تا قبل از زمان حکومت حضرت علی علیهالسلام در مدینه ساکن بود، با شروع فتنهها به بیابانهای اطراف پناه برد و خیمهای برای سکونت برپا کرد و میگفت که از شرّ فتنه فرار کرده است.30 او البته بهدلیل سوابق و جایگاهش، مورد طمع معاویه هم واقع شد و نامهای زیرکانه دریافت کرد: «من نامه را براى این ننوشتم تا خواهان بیعت تو باشم. لیکن مىخواهم نعمتى را یاد کنم که تو از آن بیرون آمدهاى. تو دلاور انصار هستى ... آیا اهل نماز از کشتن یکدیگر نهى نشدهاند؟»31 و او در پاسخ معاویه، به تردید خویش در تشخیص حقّ و باطل در فتنة جمل اعتراف کرد و نوشت که معروفی نمیشناخته تا به آن امر کند اما در مورد معاویه دچار این تردید نیست و او را دنیاطلب و تابع هوای نفس میداند.32
6. عبدالله بن سلام: از بزرگان علماء یهود و مقبول نزد ایشان بود که پس از ورود پیامبر به مدینه اسلام آورد و رسول خدا نامش را عبدالله گذاشت33. آنچنان به علم و حکمت شهره بود که بزرگانی مانند معاذ هم به هنگام وفات، حاضران را به دریافت علم از او وصیت میکردند.34 پس از اسلام آوردن عبدالله، پیامبر از یهودیان پرسید: عبدالله بن سلام در میان شما چگونه مردی است؟ گفتند: بهترین و سید و سرور ماست. فرمود: اگر اسلام بیاورد، چه میگویید؟ گفتند: خداوند او را از چنین شرّی حفظ کند! پس عبدالله بیرون آمد و شهادتین را بر زبان راند. آنجا بود که یهودیان گفتند: بلکه بدترین ماست35! در نبرد با یهودیان بنینضیر که رسول خدا دستور قطع نخلهای خرمای آنان را صادر کرد، همین عبدالله مأمور اجرای حکم گردید36 و در جریان محاصره و تسلیم یهود بنیقریظه نیز همو مسئول اخراج یهودیان از قلعه بود.37 او آنقدر جایگاه داشته که دهمین نفر از دهنفری باشد که حدیث عشرة مبشّره را در شأن ایشان نقل کردهاند.
عبدالله ازجمله صحابهای است که در غائله شورش علیه عثمان از وی جانبداری کرده و حتی از معترضان خواسته ملائکه حول شهر را با قتل خلیفه، کوچ ندهند!38 و البته سخنان دیگری هم در حمایت از عثمان و بیان مظلومیت او دارد. عبدالله بن سلام نیز از بیعت با علی علیهالسلام خودداری کرد و از جنگهای ایشان کناره گرفت. نام او هم در ردیف خواصّی که به هنگام فتنههای زمان امیرالمؤمنین، سکوت را ترجیح داده بودند، به چشم میخورد.
7. صهیب بن سنان: در بدر و سایر غزوات پیامبر حاضر بود و جزو سابقین در اسلام بهشمار میرفت. او در یک روز و همزمان با عمّار یاسر اسلام آورد، درحالی که سی و چند نفر قبل از او مسلمان شده بودند. صهیب در زمرة هفت نفری است که اسلام خود را در مکّه آشکار کردند و به شدّت مورد آزار و شکنجه قریش واقع میشدند. رسول خدا صهیب را سابق روم(سبقتجسته در اسلام از میان رومیان) نامیده کمااینکه سلمان را سابق فارس و بلال را سابق حبشه معرفی کرده است.39 او را در ردیف سلمان و مقداد و ابوذر و عمّار از صحابهای دانستهاند که فضائلشان در کتابی نمیگنجد.40هرچند که در مواضع سیاسی با این چهار نفر همسان نیست اما همین جایگاه در بین یاران پیامبر و البته جهتگیری سیاسیاش باعث شد که وقتی خلیفه دوم مجروح گردید و شورای شش نفره را برای تعیین خلیفه بعد تشکیل داد، صهیب را مسئول برگزاری نماز جماعت در مسجدالنبی کرد و او در آن ایام پیشنماز دیگر صحابه و مردم مدینه بود41. وی نیز بعدها از بیعت با علی علیهالسلام امتناع ورزید و از فتنهها کنار کشید و جبهه خواص ساکت را وزنهای قابل توجه بود.
8. اسامه بن زید: او را براساس نقل قولی از پیامبر، محبوبترین اشخاص نزد ایشان میدانند!42 و حکایاتی نیز در این باب نوشتهاند. او هم که بزرگشده پیامبر بود، غسل بدن مطهر ایشان را به همراه امیرالمؤمنین و چند تن دیگر عهدهدار بود.43 رسول خدا در واپسین روزهای حیات خویش، فرماندهی لشکر اعزامی به شام (معروف به لشکر اسامه) را به وی محوّل کرد و بزرگان اصحاب را تحت فرمانش درآورد و این در حالی بود که نوزده سال بیشتر نداشت.44 به نقل واقدی پیامبر او را در سال هفتم هجری نیز به فرماندهی گروهی اندک درآورد و به سریهای فرستاد که در جریان آن درگیری، اسامه مردی را کُشت که در لحظه آخر (وقتی شمشیر را بالای سرش دید)، شهادتین را بر زبان جاری کرد. رسول خدا نیز اسامه را به این علّت توبیخ فرمود و او عذر آورد که آن مرد از روی ترس اظهار اسلام کرد و حضرت جواب دادند: مگر تو از قلب او خبر داشتی؟ اسامه هم به بهانه این ماجرا از بیعت با امیرالمؤمنین و شرکت در جنگهای زمان امام علیهالسلام کنار کشید.45 و بلکه آنگاه که بصریان در آستانه جمل برای تحقیق از صداقت طلحه و زبیر فرستادهای به مدینه گسیل داشتند، شهادتی به سود سران فتنه جمل داد! و البته به نزاع هم انجامید.46 او حتی در سالخوردگی هم روزهای دوشنبه و پنجشنبه روزه میگرفت و میگفت: اعمال در این دو روز عرضه میشوند. و غلام او میگوید در ابتدای جریان جمل، اسامه مرا نزد علیبن ابیطالب فرستاد و گفت: «سلام برسان و بگو اسامه مىگوید اگر شما در کام شیر بروید، دوست مىدارم که همراهتان باشم ولى این کارى که مىخواهید انجام دهید، اعتقادى به آن ندارم.»47 و حتی خود به حضور امام علیهالسلام آمد و گفت: «مرا از بیرون آمدن با خودت در این راه معاف دار که با خداوند عهد کردهام با کسانى که گواهى به وحدانیتش مىدهند، نجنگم»48. و ظاهراً اشاره به همان واقعهای داشت که در سریة زمان پیامبر اتفاق افتاد. نام وی نیز در لیست بلند خواصّ برکنار، تأثیرگذاری مواضع ایشان را در مردم هرچه بیشتر میکرد.
9. ابوسعید خدری: در جنگهای پس از خندق و در آغاز جوانی، در رکاب پیامبر بوده و در ردیف چند نفر فقهای عصر خلفا شمرده شده است.49 او هرماه یکبار به همراه محمدبنمسلمه (دیگر صحابی مذکور در همین مقاله) به زیارت شهدای احد و قبر حمزه سیدالشهداء میرفتند و دیگران را نیز به این کار توصیه میکرد50. وی را از اصحاب خوشنام پیامبر و حافظ و راوی احادیث ایشان دانستهاند.51 او از روزهای نخست به امیرالمؤمنین اظهار علاقه میکرد و حدیث ثقلین را نیز کاملاً منطبق بر عقاید شیعه نقل میکند.52 و حتّی از پیامبر نقل میکند که: حسن و حسین، سرور جوانان بهشتاند و پدرشان از آن دو برتر است.53 اما همو در زمان خلافت عثمان از ارادتمندان وی گردید و به جمع پُرشمار قاعدین خواصّ - که از بیعت با علی علیهالسلام و شرکت در جنگ با فتنهگران سر باز زده بودند - پیوست.54 و جالب اینکه نویسنده "وقعه صفین" پس از ذکر این حدیث پیامبر که «چون معاویه را بر منبر من دیدید که خطبه مىراند، او را بکشید»، نقل میآورد: ابو سعید خدرى گفت «ما چنان نکردیم و رستگار نشدیم».55 و جالبتر اینکه ابوسعید از جمله راویان حدیث رسول خدا در مورد عمّار است که فرمود: او را فئه باغیه(سپاه طغیانگر) خواهند کشت در حالیکه آنها را به بهشت میخواند و آنها او را به جهنّم56.
10. حسّان بن ثابت: شاعر پیامبر بود که در هجو مشرکین و دفاع از جامعه مسلمین شعر میسرود و به دلیل تبحّر در این کار، بسیار تأثیرگذار هم بود. رسول خدا نیز او را دعا فرموده بود تا خداوند با روحالقدُس تأییدش فرماید. (اللَّهمّ أیِّدهُ بِروح القُدُس لِمُناضَلَتِه عن المُسلمین)57او البته بسیار از جنگ میترسید و در هیچیک از غزوات پیامبر هم حاضر نشد اما از سوی حضرت مأمور بود تا علیه مشرکین شعر بسراید و حتّی به دستور رسول خدا بر منبر ایشان در مسجدالنّبی میایستاد و در پاسخ اشعار جبهه مقابل، شعر میخواند58 و با تشویقات زبانی و عملی پیامبر نیز مواجه میشد. در مقالات قبلی در مورد تأثیرگذاری و جایگاه شعر در صدر اسلام نوشتیم و اینکه نقشی مانند رسانه جهان امروز را در تحریک و تخدیر افکار عمومی ایفا میکرد.
حسّان پس از جریانات مربوط به جانشینی پیامبر، در فضائل علی علیهالسلام شعر سروده و چه پس از رحلت رسول خدا و چه در زمان حیات آن حضرت از امیرالمؤمنین در اشعار خویش با لفظ «وصیّ» (جانشین) یاد و ستایش میکرد. اما در دوران دوازده ساله خلافت عثمان و بهرهمندیهای او از بخششهای ویژة خلیفه، رویهاش را تغییر داد و نهایتاً در مذمّت شورشیان علیه عثمان و دفاع از او اشعاری سرود. از جمله در شعری با اشاره به تقارن روز قتل خلیفه سوّم با عید قربان میگوید: «پیرى را که نشان سجود بر پیشانی داشت و شب را با تسبیح و قرآن به سر میبرد، قربانی این روز قرار دادند.»59 و در شعری دیگر سرود: «صبراً جمیلاً بنی الأحرار لاتَهِنوا قَد یَنفَعُ الصّبرُ فِی المَکروهِ أحیاناً یا لَیتَ شِعری و لَیتَ الطّیر تُخبِرُنی ما کان شأنُ عَلیّ و ابنُعفّاناً لَتَسمَعُنّ وَشیکاً فی دیارِکُم اللهأکبَر یا ثاراتُ عثماناً»60 (ای فرزندان آزادگان! صبر جمیل پیشه کنید که در مصائب، راهگشاست. ایکاش میدانستم که نقش علی(ع) در قتل عثمان چه بود. قطعاً بدانید که در سرزمینتان بهخاطراین اقدام، فریادهای خونخواهی برپا خواهد شد.) او بعدها از بیعت و یاری علی علیهالسلام سرپیچید و به معاویه پیوست.61
11. قدامه بن مظعون: از سابقین در اسلام و مهاجرین به حبشه است که در جنگ بدر و احد و سایر غزوات پیامبر شرکت کرده62 و قبل از دعوت علنی پیامبر، به جمع معدود اولین مسلمانان در مکّه پیوسته بود.63 او در هنگامی که از سوی عمربنخطاب، امیر بحرین بود، مرتکب شُرب خمر شد! و پس از شهادت دو شاهد، تازیانه خورد.64 او نیز از جمله یاران پیامبر بود که توفیق بیعت و یاری علی علیهالسلام را نیافت و گوشهنشینی اختیار کرد.
12. فضاله بن عبید: از سابقین در اسلام و حاضرین در جنگ احد و تمامی غزوات پس از آن بوده و در بیعت تحت الشجره (بیعت رضوان) شرکت داشته است. او بعدها به معاویه پیوست و از سوی او منصب قضاوت در شام را عهدهدار شد.65 او در مقایسه با سایر خواصّ ساکن شام، بیشتر اهل فقه و قضا و مقیّد به رعایت مسائل بود. در همین ایام، فردی که از سوی معاویه بر اداره امور املاکش وکالت داشت، به زمین مجاور مِلک معاویه تعدّی کرد و نزاع صاحب زمین با معاویه به دادگاه شام کشید. فضاله نیز که قاضی منصوب معاویه بود، علیه وی حکم کرد و معاویه هم به راحتی پذیرفت و زمین را برگرداند.66 او در فتح روم، از سوی معاویه، فرماندهی لشکر شام را عهدهدار شد و در فتح مصر نیز شرکت داشت و در جنگ صفین، مقابل امیرالمؤمنین شمشیر کشید.67 وی در سال 53 هجری درگذشت و معاویه زیر تابوتش را گرفت، درحالیکه به فرزندش نیز توصیه میکرد چنین کند، «چراکه دیگر کسی مانند او را بردوش نخواهد کشید.»68
پی‌نوشتها:
1) الاستیعاب، ج2، ص512
2) همان، ص511
3) تاریخ الطبری، ترجمه، ج4، ص1329
4) الطبقاتالکبرى، ترجمه، ج3، ص95
5) مجمع البیان، ج5، ص26
6) بحارالانوار، ج72، ص66
7) الاستیعاب، ج2، ص766
8) الطبقات الکبری، ترجمه، ج3، ص190
9) الاستیعاب، ج2، صص607و608
10) تاریخ الیعقوبی، ج2، ص163
11) الاستیعاب، ج2، ص610
12) همان / أسدالغابة، ج2، ص216
13) السیرةالنبویة، ج2، ص520
14) تاریخابنخلدون، ترجمهمتن، ج1، ص642
15) البدایة و النهایة، ج8، ص78 / الاستیعاب، ج2، ص610
16) الطبقاتالکبرى، ترجمه، ج3، ص128
17) الإصابة، ج2، ص492
18) البدایة و النهایة، ج8، ص30
19) أنسابالأشراف، ج10، ص8 / تاریخیعقوبى، ترجمه، ج2، ص62
20) تاریخابنخلدون، ترجمهمقدمه، ج1، ص392
21) أنسابالأشراف، ج5، ص542 (چاپزکار، ج6، ص166)
22) الاستیعاب، ج3، ص1326
23) تاریخالطبری، ترجمه، ج6، ص2331
24) اخبارالطوال، ترجمه، ص158
25) الاستیعاب، ج3، ص1378
26) أنسابالأشراف، ج1، ص377 (چاپزکار، ج1، ص483) / التنبیهوالإشراف، ترجمه، متن، ص230
27) إمتاعالأسماع، ج9، ص292
28) تاریخالإسلام، ج2، ص161 / إمتاعالأسماع، ج12، ص181 / البدایة و النهایة، ج4، ص6
29) امامتوسیاست، ترجمه، ص79 / الطبقاتالکبرى، ج3، ص339
30) الطبقاتالکبرى، ج3، ص339
31) امامت و سیاست، ترجمه، ص132
32) همان
33) اسدالغابه، ج3، ص160
34) الاستیعاب، ج3، ص1228 / أسد الغابة، ج3، ص161
35) إمتاعالأسماع، ج14، ص75
36) همان، ج1، ص190
37) همان، ص248
38) تاریخالطبری، ترجمه، ج6، ص2282
39) الاستیعاب، ج2، صص729و730 / أسدالغابة، ج2، ص419
40) الاستیعاب، ج2، ص733
41) البدایة و النهایة، ج7، ص 145 / الطبقاتالکبرى، ترجمه، ج3، ص197
42) الاستیعاب، ج1، ص76
43) تاریخالطبری، ترجمه، ج4، ص1338
44) أنسابالأشراف، ج1، ص474 (چاپزکار، ج2، ص115) / أسدالغابة، ج1، ص80
45) همان / همان
46) تاریخالطبری، ترجمه، ج6، ص2379
47) الطبقاتالکبرى، ترجمه، ج4، ص60
48) اخبارالطوال، ترجمه، ص180
49) تاریخ یعقوبى، ترجمه، ج2، ص52
50) المغازى، ترجمه، متن، ص226
51) الغارات، ترجمه، ص373
52) الطبقاتالکبرى، ترجمه، مقدمه، ص17
53) همان، ج5، ص13
54) الفتوح، ترجمه، متن، ص1003 / مروج الذهب، ج2، صص6- 7
55) پیکارصفین، ترجمه، ص294
56) دلائلالنبوة/ترجمه،ج2،ص:192
57) الاستیعاب،ج1،ص:345
58) الإصابة، ج2، ص56
59) التنبیه و الإشراف، ترجمه، متن، ص269
60) أنسابالأشراف، ج5، ص599 (چاپزکار، ج6، ص228)
61) الإصابة، ج5، ص458
62) أسدالغابة، ج4، ص94
63) آفرینش و تاریخ، ترجمه، ج2، ص652
64) أنسابالأشراف، ج10، صص258و259 / الإصابة، ج5، صص323و324
65) الاستیعاب، ج3، ص1262 / أسدالغابة، ج4، ص64
66) أنسابالأشراف، ج5، صص132و133 (چاپزکار، ج5، ص140)
67) تاریخالإسلام، ج3، ص547
68) أسدالغابة، ج4، ص64 / الاستیعاب، ج3، ص1263
*ماهنامه راه
+ نوشته شده در شنبه بیست و یکم اسفند ۱۳۸۹ ساعت ۸:۳۸ ق.ظ توسط احمد سلطانی
|
